Αρχιτεκτονική

Γενικές πληροφορίες

«Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική στη Σαντορίνη είναι ενταγμένη στην Αιγαιοπελαγίτικη. Ωστόσο "εκμεταλλεύεται" τις ιδιαιτερότητες του νησιού έτσι ώστε να δημιουργήσει ένα κτισμένο περιβάλλον με ασυνήθιστες ελευθερίες έκφρασης. Η ιδιομορφία του εδάφους επιτρέπει να υπάρχουν υπόγεια κτίσματα, ενώ από πάνω τους καλλιεργείται η γη, κτίσματα σε τόσο στενή συνύπαρξη ώστε δεν διακρίνεται πού σταματάει η μια ιδιοκτησία και πού αρχίζει η άλλη...».
Μ.Δανέζης, 1939, «Το εθιμικόν δίκαιον της Θήρας κατά τον 18ο αιώνα». Από τον Μεσαίωνα μέχρι το τέλος του 18ου αι. η ασφάλεια των κατοίκων ήταν ο κύριος παράγοντας για τη διαμόρφωση του κατασκευασμένου χώρου και της αρχιτεκτονικής στο νησί. Οι άνθρωποι ήταν υποχρεωμένοι να αμύνονται στις επιθέσεις των πειρατών, άρα η αρχιτεκτονική έπρεπε να έχει αμυντικό χαρακτήρα και να καλύπτει βασικές ανάγκες.
Κοινωνικοί, οικονομικοί, κατασκευαστικοί και γεωμορφολογικοί παράγοντες έπαιξαν ρόλο στην ιδιότυπη αρχιτεκτονική μορφολογία. Τα οικονομικά μέσα ήταν περιορισμένα, τα σπίτια κτίζονταν συνήθως από ανειδίκευτους (συχνά ήταν οι ίδιοι οι κάτοικοί τους) και σκάβονταν στην ηφαιστειακή γη ώστε να καλύψουν βιοτικές ανάγκες, χωρίς την πρόθεση να αναδειχθούν αρχιτεκτονικά. Από τα τέλη του 18ου αιώνα, οι ανάγκες επιβίωσης ξεπεράστηκαν από ορισμένες ομάδες του πληθυσμού κι έτσι η αρχιτεκτονική άρχισε να εξυπηρετεί και άλλους σκοπούς. Οι άρχοντες και οι πλούσιοι μπορούσαν να φτιάξουν μεγάλα και περίτεχνα σπίτια. Μπορούσαν επίσης να αντιγράψουν ξένα πρότυπα, κυρίως με αναγεννησιακές ή νεοκλασικές επιρροές, βελτιώνοντας την τεχνική, φέρνοντας εξειδικευμένους τεχνίτες και πιο ακριβά υλικά. Η αρχιτεκτονική των σπιτιών του 18ου και του 19ου αιώνα δείχνει τις καλλιτεχνικές προθέσεις των μαστόρων και αντανακλά τα πρότυπα της μεγάλης αρχιτεκτονικής που προσαρμόστηκε στον ιδιόμορφο τόπο της Σαντορίνης. Το ίδιο ίσχυσε και για τις μεγάλες εκκλησίες του τέλους του 19ου αιώνα, ή τα δημόσια κτίρια όπως σχολεία, μουσείο κ.α.). Η συνύπαρξη των οικιστικών συνόλων της λεγόμενης ανώνυμης αρχιτεκτονικής μαζί με αυτά της «επίσημης» (Οία, Φηρά, Μεσαριά) και τα μεμονωμένα κτίρια της τελευταίας, δημιουργούσε ένα μοναδικό αισθητικό αποτέλεσμα και απαντούσε στη νέα πραγματικότητα της κοινωνίας στη Θήρα. Οι συνύπαρξη των δυο κόσμων, του Δυτικού και του Ορθόδοξου, είχε επίδραση τόσο στην κοσμική όσο και στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Βασικοί τύποι οικισμών

Οι οικισμοί του νησιού διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:
Γραμμικούς (Φηρά, Οία, Θηρασιά)
Εξελιγμένους οχυρούς (Πύργος, Εμπορείο, Ακρωτήρι)
Υπόσκαφους (Βόθωνας, Φοινικιά, Καρτεράδος). Βασικοί τύποι σπιτιών
Ως προς την κατασκευή, τα κτίσματα μπορεί να ήταν
Υπόσκαφα
Κτιστά
Hμίκτιστα
Οι τύποι των σπιτιών διακρίνονται σε:

ΑΣΤΙΚΑ -ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΣΠΙΤΙΑ

Ο αρχικός τύπος κατοικίας στη Σαντορίνη ήταν αυτός που υπήρχε μέσα στα Καστέλια. Τα μονόχωρα σπίτια ήταν λιθόκτιστα ή υπόσκαφα, συνήθως διώροφα λόγω της στενότητας του χώρου, με στενό «μέτωπο». Μια εξωτερική σκάλα οδηγούσε στον όροφο. Το ισόγειο στέγαζε τους βοηθητικούς χώρους (στάβλους και αποθήκες).
Τα σπίτια των αρχόντων μέσα στα Καστέλια ακολουθούσαν την ίδια λογική, απλά ήταν μεγαλύτερα. Όταν οι οικισμοί επεκτάθηκαν εκτός των αμυντικών περιβόλων, τα σπίτια απέκτησαν προσκτίσματα που επικοινωνούσαν με το κεντρικό.
Τα αγροτικά σπίτια είχαν μεγάλη αυλή και τους βοηθητικούς χώρους (μικρό φούρνο συνήθως με κυλινδρικό σχήμα, στάβλους κ.α.). Βρίσκονταν στην ύπαιθρο, ή στις παρυφές των οικισμών. Τα περισσότερα από αυτά διέθεταν κάναβες (οινοποιεία). ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ ΤΟΥ 18ου -19ου ΑΙΩΝΑ

Σπίτια της εποχής αυτής διατηρούνται σε όλους τους οικισμούς. Οικιστικά σύνολα υπάρχουν σε συγκεκριμένες συνοικίες όπως του Σιδερά στην Οία, στο Φραγκομαχαλά των Φηρών, στο κέντρο της Μεσαριάς. Έχουν επιρροές από το εξωτερικό (στοιχεία αναγεννησιακά, νεοκλασικά, ή και τα δυο), αφού οι ιδιοκτήτες τους είχαν επαφές με χώρες εκτός της Ελλάδας. Έχουν μνημειακές συμμετρικές όψεις και είναι επιβλητικά. ΣΠΙΤΙΑ ΑΝΩΝΥΜΗΣ-ΛΑΪΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Κτίστηκαν από ανειδίκευτους ανθρώπους, απλά για να καλύψουν τις ανάγκες στέγασης, ωστόσο κατέληξαν να αποτελούν καλλιτεχνικά έργα με μοναδική αισθητική! Είναι τα περισσότερα στο νησί. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η απλότητα και η πλαστικότητα των κτιριακών όγκων. Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι «διεισδύουν» το ένα μέσα στο άλλο, έχουν θόλους με διάφορα σχήματα, ή μεγέθη, και οι υπαίθριοι χώροι τους έχουν ακανόνιστα σχήματα. Στις προσόψεις υπάρχουν μικρά ανοίγματα, παράθυρα και πόρτα με ημικυκλικό φεγγίτη. Αυτή η μορφή σπιτιού αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους αρχιτέκτονες στις αρχές του 20ου αιώνα –μάλιστα επηρέασε τους Le Corbusier, Alvar Aalto κ.α. ΣΠΙΤΙΑ ΑΝΩΝΥΜΗΣ «ΜΑΣΤΟΡΙΚΗΣ» ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Δημιουργήθηκαν από τεχνίτες. Ήταν μεγαλύτερα και πιο σύνθετα από τα σπίτια της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικό δείγμα της κατηγορίας αποτελούν τα περισσότερα αστικά σπίτια και οι εκκλησίες. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Οι προσόψεις στα σπίτια της λαϊκής αρχιτεκτονικής είχαν μεγάλες και συνεχόμενες λευκές (γαλαχτισμένες) επιφάνειες χωρίς αρχιτεκτονικό διάκοσμο και με μικρά ανοίγματα. Στα κτίρια της λεγόμενης «επίσημης» αρχιτεκτονικής υπήρχαν χρώματα όπως το κόκκινο των ηφαιστειακών πετρωμάτων ή το γαλάζιο.
Σε κάποια σπίτια, όπως στα αρχοντικά της Οίας, οι προσόψεις δεν είχαν επίχρισμα, αλλά ήταν εμφανείς οι μαύρες και κόκκινες πέτρες της δομής τους και οι αρμοί με το υπόλευκο κονίαμα.

 

Πηγές:
«Σαντορίνη - Κοινωνία και χώρος - 15ος-20ός αιώνας», της Δρος Δώρας Μονιούδη-Γαβαλά / Εκδοση του Ιδρύματος Μπελλώνια, στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα.
Το κείμενο της Καδιώς Κολύμβα για την Οία/Εκδοση της Κοινότητας Οίας Σαντορίνης.